दिनविशेष 17 मे

*🖥️ M̷a̷h̷a̷r̷a̷s̷t̷r̷a̷ ̷T̷a̷n̷t̷r̷s̷n̷e̷h̷i̷

̷ ̷ ̷S̷h̷i̷k̷s̷h̷a̷k̷ ̷S̷a̷m̷u̷h̷🖥️*

========================

🇲 🇹 🇸   🇲 🇹 🇸  🇲 🇹 🇸

========================

संकलन :-श्री सतिश दुवावार, चंद्रपूर

------------------------------------------------

*💥🌹आजचा दिनविशेष🌹💥*

        *🌸एडवर्ड जेन्नर🌸*

         *देवीची लस शोधली*

*जन्मदिन - १७ मे १७४९*

 

            काही शास्त्रज्ञ त्यांचे संशोधन व निष्कर्ष याबद्दल इतके ठाम असतात, की त्याचे प्रयोग स्वत:वरही करण्याची त्यांची तयारी असते. डॉ. जेन्नर यांनी त्या पुढची पायरी गाठत देवीसारख्या त्या काळी असाध्य मानल्या जाणार्‍या आजाराची लस आपल्या ११ महिन्यांच्या मुलाला टोचली. ज्ञानाच्या इतिहासामध्ये अनेक संशोधकांनी आपले संशोधन पूर्णत्वास नेण्यासाठी धाडसी प्रयोग केलेले आहेत. हे प्रयोग मुख्यत: उपकरणाच्या उपयोगाच्या बाबतीत होते. जेन्नर यांनी केलेले प्रयोग मात्र तरुण आणि लहान मुलांच्या संबंधातील होते. विशेष म्हणजे, त्यांना आपल्या संशोधनाविषयी आणि आपण केलेल्या अनुमानाविषयी एवढी खात्री होती, की त्यांनी त्यांच्या संशोधनाचा प्रयोग स्वत:च्या ११ महिन्यांच्या मुलावर केला. अठराव्या शतकात जगातील अनेक देशांमध्ये 'देवी' हा रोग अतिशय दुर्धर असा मानला जाई. देवीची लागण झाल्यामुळे शरीरावर अनेक विपरित परिणाम होत आणि काही लोकांना अंधत्व येत असे. त्याचप्रमाणे अनेक मुले या रोगाला बळी पडत. 

एखाद्या समस्येने अनेक जण ग्रस्त असतात. मात्र, ती समस्या सोडविण्याचा प्रयत्न करणार्‍या व्यक्तींची संख्या अगदीच कमी असते. जेन्नर हे तरुणपणी जॉन हंटर या शल्यविशारदाबरोबर त्यांचे साहाय्यक म्हणून काम करीत होते. जॉन हंटर यांनी त्यांना एक कानमंत्र दिला होता. तो म्हणजे 'विचार करू नका, प्रयत्न करा.' जेन्नर यांनी छातीमध्ये होणार्‍या वेदनांचे मूळ शोधण्याचा प्रयत्न केला. अठराव्या शतकात युरोपमध्ये आपल्याकडील झोपडपट्टींशी साम्य दाखवणारी वसाहत होती. त्यामुळे तेथेही डास, पिसवा यांसारख्या कीटकांचा प्रादुर्भाव होता. त्यामुळे पिसवांपासून होणार्‍या रोगावरही त्यांनी संशोधन केले.

हे संशोधन करीत असताना 'देवी' या रोगामुळे होणार्‍या 'अपरिमित नुकसानी'कडे त्यांचे लक्ष गेले. त्या काळी देवी हा रोग असाध्य मानला जाई. त्यांचा होणारा प्रादुर्भाव इतका प्रचंड होता, की जवळ जवळ ६0 टक्के लोकांना त्याची लागण होत असे. या लागण झालेल्या लोकांपैकी २0 टक्के लोक, तर मृत्युमुखी पडत. त्याचप्रमाणे चेहरा विद्रूप होणे, दृष्टीवर परिणाम होणे यांसारख्या गोष्टी घडून येत.

देवी या रोगावर उपाय शोधण्याचा विचार करत असताना, त्यांच्या नजरेस एक गोष्ट पडली. गाईची धार काढणार्‍या स्त्रियांना या रोगाची लागण झाली, तरी त्यांच्यावर या रोगाचा होणारा परिणाम अतिशय कमी असे. या निरीक्षणावर विचार करताना त्यांच्या डोक्यामध्ये अशी कल्पना आली, की गाईंना होणारा देवीचा प्रादुर्भाव आणि त्यांच्या संपर्कातील स्त्रियांना होत नसलेला प्रादुर्भाव यामध्ये काहीतरी रहस्य दडलेले असावे. गाईच्या संपर्कात आल्यामुळे स्त्रियांना या रोगापासून बचाव करण्याची क्षमता प्राप्त होत असावी हे अनुमान तपासण्यासाठी त्यांनी एक धाडसी प्रयोग केला. गाईला झालेल्या देवीच्या व्रणातील स्राव त्यांनी एका १८ वर्षांच्या तरुणाच्या शरीरात टोचला. त्याचाच परिणाम असा झाला, की, त्या तरुणाला देवीची लागण झाली नाही. असाच प्रयोग त्यांनी इतर २३ व्यक्तींवर केला. त्यामध्येही त्यांना समाधानकारक यश मिळाले. असे होऊनही संशोधकांनी मात्र त्यांचा शोध मान्य केला नाही. शेवटच्या प्रयोगात त्यांनी या चाचणीमध्ये आपल्या ११ महिन्यांच्या मुलाचा समावेश केला. त्यांनी सातत्याने केलेल्या या प्रयोगामुळे संशोधकांना त्यांची दखल घ्यावी लागली. अखेर त्यांचे अनुमान मान्य होऊन देवीच्या रोगावर प्रतिबंधक लस तयार झाली. इंग्रजीमधील Vaccination हा शब्द Vacca म्हणजे गाय या शब्दापासून तयार झालेला आहे. देवीच्या व्रणातील स्राव शरीरामध्ये टोचल्यामुळे मानवाची प्रतिष्ठा कमी होते, असा आक्षेप घेण्यात आला. मात्र, या रोगामुळे हजारो लोक मृत्युमुखी पडतात, याबाबत मात्र त्यांनी आस्था दाखविली नाही. जेन्नर यांची कल्पकता आणि त्यांची धाडसी वृत्ती यामुळे हे वरदान प्राप्त झाले.

========================

साभार:-विज्ञान व दिनविशेष

           विज्ञान शिक्षक मित्र

https://vidnyanmitr.blogspot.com/

======================

📡📲 *तंत्रज्ञानाची धरुनी वाट,*

*महाराष्ट्र करू स्मार्ट* 📡📲

Today in Science 17 may

Today in Science

Edward Jenner

  Born 17 May 1749; died 26 Jan 1823 at age 73. 

English physician and surgeon who discovered vaccination for smallpox. There was a common story among farmers that if a person contracted a relatively mild and harmless disease of cattle called cowpox, immunity to smallpox would result. On 14 May 1796 he removed the fluid of a cowpox from dairymaid Sarah Nelmes, and inoculated James Phipps, an eight-year-old boy, who soon came down with cowpox. Six weeks later, he inoculated the boy with smallpox. The boy remained healthy, proving the theory. He called his method vaccination, using the Latin word vacca, meaning cow, and vaccinia, meaning cowpox. Jenner also introduced the word virus.

दिनविशेष 16 मे

*दिनविशेष*

*डेव्हिड एडवर्ड ह्युजेस*

*जन्मदिन १६ मे १८३१*

*मायक्रोफोन (माईक) चे संशोधक*

डेव्हिड एडवर्ड ह्युजेस एक ब्रिटिश अमेरिकन संशोधन, व्यावहारिक experimenter व प्रिटींग तार आणि मायक्रोफोनवर संशोधनासाठी ओळखले जाणारे संगीत प्राध्यापक होते.

He is generally considered to have been born in London but his family moved around that time so he may have been born in Corwen, Wales. His family moved to the U.S. while he was a child and he became a professor of music in Kentucky. In 1855 he patented a printing telegraph.

He moved back to London in 1857 and further pursued experimentation and invention, coming up with an improved carbon microphone in 1878.

In 1879 he identified what seemed to be a new phenomenon during his experiments: sparking in one device could be heard in a separate portable microphone apparatus he had set up. It was most probably radio transmissions but this was nine years before electromagnetic radiation was a proven concept and Hughes was convinced by others that his discovery was simply electromagnetic induction.

Today in Science

 

Today in Science

J. Georg Bednorz

  Born 16 May 1950.

Johannes Georg Bednorz is a German physicist who shared the 1987 Nobel Prize for Physics (with Karl Alex Müller) for their joint discovery of superconductivity in a new class of materials at temperatures higher than had previously been thought attainable. They startled the world by reporting superconductivity in a layered, ceramic material at a then record-high temperature of 33 kelvin (that is 33 degrees above absolute zero, or roughly -460 degrees Fahrenheit). Their discovery set off an avalanche of research worldwide into related materials that yielded dozens of new superconductors, eventually reaching a transition temperature of 135 kelvin. Today, he develops complex oxide compounds with novel crystal structures for possible uses in microelectronics.

Today in Science

Pierre Curie

  Born 15 May 1859; died 19 Apr 1906 at age 46. 

French physical chemist and cowinner of the Nobel Prize for Physics in 1903. His studies of radioactive substances were made together with his wife, Marie Curie, whom he married in 1895. They were achieved under conditions of much hardship - barely adequate laboratory facilities and under the stress of having to do much teaching in order to earn their livelihood. Together, they discovered radium and polonium in their investigation of radioactivity by fractionation of pitchblende (announced in 1898). Later they did much to elucidate the properties of radium and its transformation products. Their work in this era formed the basis for much of the subsequent research in nuclear physics and chemistry.

*दिनविशेष 15 मे

*दिनविशेष*

*पिएरे क्युरी*

*भौतिकशास्त्रातले नोबेल पारितोषिक*

*जन्मदिन - १५ मे १८५९*

जन्म व बालपण
पिएर क्युरी यांचा जन्म १५ मे १८५९ या दिवशी पॅरिस येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव युजीन असे होते. त्यांचे वडील व आजोबा हे दोघही डॉक्टर होते. त्यांच्या आईचे नाव सोफी असे होते. त्यांना जॅक नावाचा एक भाऊ होता. पिएर क्युरी हे शाळेत गेलेच नाही. त्यांना युजीन आणि सोफी यांनी घरीच शिक्षण दिले. पिएर क्युरी यांना लहानपणी प्रत्येक विषयाच्या मुळाशी जायला आवडत.

शिक्षण
पिएर क्युरी हे शाळेत गेले नाहीत. त्यांना युजीन आणि सोफी यांनी घरीच शिक्षण दिले. नंतर त्यांना खासगी शिकवणी लावली. ते वयाच्या १६ व्या वर्षी बी.एस्सी. आणि १८ व्या वर्षी एम.एस्सी झाले.

विवाह
पिएर क्युरी यांचा विवाह नोबेल पुरस्कार प्राप्त मेरी क्युरी यांच्याशी २६ जुलै १८९५ साली झाला.

संशोधन व कार्य
पिएर आणि जॅक या दोघांनी मिळून पिझो इलेक्ट्रिक क्वार्ट्झ चा शोध लावला. पिझो क्वार्ट्झ इलेक्ट्रोमीटर चे उपकरण तयार केले. पिएर क्युरी यांनी क्युरी स्केल नावाची मोजमापपट्टीही तयार केली.

🌹 दिनविशेष🌹 15 मे

💥🌹 दिनविशेष🌹💥*

*🌸विल्यामिना फ्लेमिंग🌸*

        *अंतरिक्षशास्त्रज्ञ*

*ताऱ्यांना नावे देण्याची प्रमाण पद्धत विकसित केली*

*जन्मदिन - १५ मे १८५७*

विल्यामिना पॅटन स्टीवन्स फ्लेमिंग (१५ मे, इ.स. १८५७:डंडी, स्कॉटलंड - २१ मे, इ.स. १९११:बॉस्टन, मॅसेच्युसेट्स, अमेरिका) ही स्कॉटलंडमध्ये जन्मलेली अमेरिकन अंतरिक्षशास्त्रज्ञ होती. हिने ताऱ्यांना नावे देण्याची प्रमाण पद्धत विकसित करण्यात योगदान दिले व हजारो तारे व इतर अवकाशीय वस्तूंना शास्त्रीय नावे दिली.

फ्लेमिंग स्कॉटलंडमध्ये शालेय शिक्षिका होती. २१ वर्षांची असताना ती आपल्या पतीबरोबर बॉस्टनला स्थलांतरित झाली. येथे आल्यावर तिने हार्वर्ड कॉलेज वेधशाळेच्यानिदेशक एडवर्ड चार्ल्स पिकरिंग यांच्या घरी मोलकरणीची नोकरी पत्करली. तिच्या शास्त्रीय व व्यावहारिक ज्ञानाने प्रभावित होउन पिकरिंगने फ्लेमिंगला आपल्या वेधशाळेत नोकरी देऊ केली व ताऱ्यांच्या प्रकाशपटलांचा अर्थ लावण्याचे शिकविले. त्या आधारावर फ्लेमिंगने ताऱ्याच्या प्रकाशपटलातील उदजनाच्या प्रमाणावरून शास्त्रीय वर्गीकरण करण्याची पद्धत विकसित केली. याशिवाय तिने १०,०००पेक्षा तारे, ३९ तारकामेघ, ३१० अस्थिर तारे आणि १० नोव्हा बद्दलच्या शास्त्रीय माहितीची नोंद केली. १८८८साली फ्लेमिंगने होर्सहेड तारकामेघ शोधला. सुरुवातीला तिला याचे श्रेय देण्यात आले नव्हते. १९०८मध्ये फ्लेमिंगची ख्याती झाल्यावर तिले हे श्रेय देण्यात आले.

=========================+¥+=======

*विल्यमिना फ्लेमिंग*

*खगोलशास्त्रज्ञ*

*स्मृतिदिन - २१ मे १९११*

विल्यमिना फ्लेमिंग यांचे गुरू एडवर्ड चार्ल्स पिकेरिंग यांनी त्यांच्याकडे अवकाश निरीक्षणाचं गणकीय काम करणाऱ्या (मेल कॉम्प्युटर्स) पुरुष सहकाऱ्यांवर वैतागून ''माझ्याकडची स्कॉटिश मेड हे काम जास्त चांगलं करू शकेल'' असं उपरोधाने म्हटलं खरं; पण त्यांचं तेच म्हणणं विल्यमिना फ्लेमिंग यांनी अनेक ताऱ्यांच्या वर्णपटावरून त्यांचं वर्गीकरण तसंच हॉर्सहेड नेब्युलाच्या शोधातून कसं सिद्ध केलं ते आपण आधीच्या लेखात वाचलं.

खगोल अभ्यासाच्या क्षेत्रात आल्यावर स्वतःच्या संशोधनाबरोबरच फ्लेमिंग यांनी अधिकाधिक महिलांचा समावेश करण्याचं धोरण स्वीकारलं. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यावरचा काळ लक्षात घेता युरोप-अमेरिकेतही सामाजिक प्रगल्भता बेताचीच होती. त्यातूनच महिलांच्या कर्तृत्वाला कमी लेखण्याचे प्रकार घडत होते. याचा अनुभव फ्लेमिंग यांनी अश्वमुखी तेजोमेघाच्या संशोधनाच्या श्रेयाबाबत घेतलाच होता. गणकीय काम जर पुरुष करू शकतात तर महिला का नाही करू शकणार, या विचारातून फ्लेमिंग यांनी हार्वर्ड कॉलेज ऑब्झर्वेटरीमध्ये एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात गणकीय काम करणाऱ्या महिलांचा मोठा गट तयार केला. पिकेरिंग यांच्या विभागातल्या महिला कॉम्प्युटर असं त्यांना म्हटलं जायचं. तोपर्यंत कॉम्प्युटिंग किंवा गणकीय काम करणारी कॉम्प्युटर नावाची आता आपण वापरतो तशी यंत्रं कल्पनेतच होती.

१८८६मध्ये फ्लेमिंग यांच्या प्रेरणेने अनेक महिलांनी वेधशाळेतील नोंदी आणि संग्रहित माहितीचं (डेटा) गणिती विश्लेषण करून त्यात अचूकता आणि स्पष्टता आणण्याचं काम केलं. त्यांच्या या यशस्वी कामगिरीमुळे नंतरच्या काळात महिलांना अवकाश संशोधनाच्या वेधशाळेतील कामात सहभागी करून घेण्यातील आडकाठी दूर झाली.

स्वानुभवावरून शिकलेल्या फ्लेमिंग यांनी ठिकठिकाणी व्याख्यानं देऊन महिलांमध्ये जागृती केली. 'खगोल शास्त्रातील महिलांचे कार्यक्षेत्र' (ए फिल्ड फॉर वुमन्स वर्क इन ऍस्ट्रॉनॉमी) असाच त्यांच्या व्याख्यानाचा विषय असायचा. १८९३मध्ये जागतिक परिषदेत त्यांनी वेधशाळांमध्ये महिलांचा सहभाग असायलाच हवा असं आपलं म्हणणं ठासून मांडलं. महिलांना विविध कार्यक्षेत्रांत काम करण्याची संधी दिली तर त्यांना अमुक काम जमणार नाही ही प्रचलित समजूत नष्ट होऊन स्त्राr-पुरुष समानता येईल. कारण स्त्राrला दुय्यम समजण्याचा प्रकार पारंपरिक रूढीतून आला आहे. त्यांना जैविक रचनेचा आधार नाही. महिलाही पुरुषांइतक्याच कार्यप्रवण, सक्षम असतात अशा आशयाचा घणाघाती प्रचार त्यांनी केला. फ्लेमिंगचं हे म्हणणं सिद्ध करणाऱ्या यशस्वी महिला सहकारी त्यांना लाभल्या. १८९९मध्ये फ्लेमिंग हार्वर्ड वेधशाळेतील खगोलीय छायाचित्रण विभागाच्या प्रमुख (क्युरेटर) झाल्या. १९०६मध्ये त्यांना लंडनच्या प्रसिद्ध रॉयल ऍस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीचं मानद सदस्यत्व बहाल करण्यात आलं. लवकरच त्यांना वेलस्ली कॉलेजची फेलोशिपही प्राप्त झाली. मेक्सिको येथील ऍस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीनेही फ्लेमिंग यांचा त्यांनी केलेल्या ताऱ्यांच्या संशोधनाबद्दल अल्मेडॅरो पदक देऊन सन्मान केला. १९०७मध्ये महिला सहकाऱ्यांच्या मदतीने केलेल्या संशोधनाचं फलित म्हणून फ्लेमिंग यांनी 'ए फोटोग्राफिक स्टडी ऑफ व्हेरिएबल स्टार्स' हे पुस्तक प्रसिद्ध केलं. १९१०मध्ये त्यांचं 'डिस्कव्हरी ऑफ व्हाईट ड्वार्फस्' (श्वेतखुजे तारे) झालं. त्याच सुमारास त्यांनी लिहिलेलं 'स्पेक्ट्रा ऍण्ड फोटोग्राफिक मॅग्निटय़ूड्स ऑफ स्टार्स इन स्टॅण्डर्ड रिजन्स' हे पुस्तकही १९११मध्ये नावाजलं गेलं. फ्लेमिंग यांच्या महिला सहकाऱ्यांनी केलेलं काम विस्मृतीत गेलं होतं, पण २०१५मध्ये क्युरेटर लिण्डले स्मिथ यांनी वेधशाळेच्या ऐतिहासिक नोंदीचं 'डिजिटायझेशन' करायचं ठरवलं तेव्हा महिला कॉम्प्युटरनी गोळा केलेल्या माहितीची (डेटा) प्रत्येकी २० ते ३० वह्या असलेली ११८ खोकी सापडली.

दिनविशेष 14 मे

दिनविशेष

डॅनियल गॅब्रियेल फॅरनहाइट

*तापमान मोजण्याचे फॅरनहाइट हे प्रमाण विकसित*

*जन्मदिन :  १४ मे १६८६*

डॅनियल गॅब्रियेल फॅरनहाइट (१४ मे १६८६ - १६ सप्टेंबर १७३६) हे जर्मन भौतिकशास्त्रज्ञ होते. शिक्षणानंतर त्यांचे सारे आयुष्य नेदरलँड्स देशात गेले, मृत्यु ऍम्स्टरडॅम येथे झाला. तापमान मोजण्याचे फॅरनहाइट हे प्रमाण विकसित करण्याचे श्रेय त्यांना दिले जाते.

वायू आणि द्रवपदार्थांचा उपयोग करून तापमापी यंत्र बनविण्याचे असंख्य प्रयोग गॅलिलिओ पासून न्यूटन पर्यंत अनेक शास्त्रज्ञांनी केले. १७१९ ते १७२४ या काळात डॅनिएल फॅरनहाइट यांनीही तापमापकावर प्रयोग केले. फॅरनहाइट यांनी काचेच्या उभ्या नळीत आधी अल्कोहोल वापरून आपल्या प्रयोगाला सुरूवात केली, त्यात अपेक्षित असे यश न आल्याने मग त्यांनी पारा वापरून प्रयोग सुरूच ठेवले. हे तापमापक जास्त सुटसुटीत व अचूक ठरले. पाण्याचा बर्फ होणे, वाफ होणे, मानवाच्या शरिराचे तापमान या गोष्टी अचूकपणे नोंदवित असल्याची खात्री पटल्यावर फॅरनहाइट यांनी त्या तापमापकाला आपले नाव देऊन प्रयोग जगासमोर आणला. आजही आपण अंगातील ताप मोजण्यासाठी वापरतो त्या तापमापीवर सेल्सियस सह फॅरनहाइट ची पट्टी असतेच पण बोलण्यात नेहमी गृहित धरले जाते ते फॅरनहाइट या एककाचे तापमान. (उदा. १०० डिग्री ताप)

🌸 दिनविशेष🌸 14 मे

*💥🌸 दिनविशेष🌸💥*

      *प्रणव मिस्त्री*

*कंप्युटर सायंटिस्ट व संशोधक*

*सिक्स्थ सेंसचा शोध लावला*

जन्मदिन - १४ मे १९८१

 जगभरातील तंत्रप्रेमींना भुरळ घालणाऱ्या गेम ज्या ऑगमेंटेड रिअ‍ॅलिटीच्या भक्कम पायावर उभा आहे तो पाया रचणार्यात एक भारतीयाचे नाव अग्रेसर आहे,
संवेदना (सिक्स्थ सेन्स), परिधेय उपकरणांसाठीचे आवश्यक तंत्रज्ञान असे एक ना अनेक तंत्रविष्कार जे आज आपण अनुभवत आहोत, वापरत आहोत या सर्वाचा पायाही ज्याने रचला, अवघ्या वयाच्या पस्तीशीत ज्याने जगभरातील बडय़ा कंपन्यांना त्याच्यावर अवलंबून राहण्याशिवाय पर्याय ठेवला नाही अशा या भारतीयाचे नाव *प्रणव मिस्त्री.*

सर्वप्रथम हे नाव २००९ मध्ये जगासमोर आले. मसाच्युसेट्स तंत्रविद्यापीठातील ‘एमआयटी लॅब’मध्ये सुरू असलेल्या सिक्स्थ सेन्सच्या संशोधनात या तरुणाने भरीव कामगिरी करत या प्रयोगाला मूर्त स्वरूप दिले. त्याच्या या कामगिरीसाठी प्रणवची निवड एमआयटी लॅबच्या सवरेत्कृष्ट ३५ संशोधकांमध्ये झाली. या प्रयोगाचे फलित काय असेल हे सांगत असताना प्रणवने आपल्या दोन्ही हाताचा अंगठा आणि पहिले बोट यात एक तंत्रज्ञानाधारित टोपी घातली.. त्याच्या गळ्यात पदकासारखे एक उपकरण होते आणि दोन्ही हातांच्या दोन-दोन बोटांत छोटय़ा टोप्या. या चार बोटांचा आयत करून छायाचित्र टिपले! तेव्हाच त्याने परिधेय तंत्रज्ञानाबाबत भाकीत केले होते. याच काळात प्रणवने तयार केलेल्या ‘स्पर्श’ या तंत्रज्ञानाची जगभरात चर्चा होती. ‘स्पर्श’मध्ये कॉपी-पेस्टऐवजी टच अ‍ॅण्ड पेस्टची संकल्पना असून उपकरणातील माहिती आपण दुसऱ्या उपकरणात आपल्याच हाताच्या बोटाने (अर्थात तंत्रज्ञानाचे अंगुस्तान घालून) घेऊ शकत होतो. जगभरातील बडय़ा कंपन्यांनी त्याला आपल्याकडे काम करण्याची गळ घातली. प्रणवने मायक्रोसॉफ्ट, गुगल, सीएमयू, नासा अशा विविध ठिकाणी आपल्या संशोधनाचा ठसा उमटवला व २०१२ पासून तो सॅमसंगमध्ये रुजू झाला. प्रणव सध्या सॅमसंगच्या संशोधन विभागाचा जागतिक अध्यक्ष आहे. सॅमसंग गिअर स्मार्टवॉच हे त्याने स्वतंत्रपणे विकसित केलेले उत्पादन. त्याच्या नावावर दहापेक्षा अधिक संकल्पनांचे स्वामित्व हक्कआहेत. अर्थात हे स्वामित्व हक्क त्याने केवळ व्यावसायिक संशोधनांसाठीच घेतले.

गुजरातमधील पालनपूर गावात वास्तुरचनाकार आणि टेक्नोक्रॅट असलेले कीर्ती मिस्त्री आणि नयना यांच्या घरात *१४ मे १९८१ रोजी प्रणवचा जन्मला.* शालेय शिक्षण याच गावात पूर्ण केल्यानंतर त्याने वास्तुरचनाकार पदवी शिक्षणासाठी प्रवेश घेतला. मात्र तेथे तो नापास झाला. पण खचून न जाता त्याने गुजरात विद्यापीठात संगणक अभियांत्रिकी शाखेत पदवी मिळवली. यानंतर २००३ ते २००५ या कालावधीत आयआयटी मुंबईतील आयडीसीमध्ये त्याने अभिकल्पाचे शिक्षण घेतले. आयडीसीमधील शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्याने अमेरिकेत एमआयटी लॅबमध्ये पदव्युत्तर पदवी आणि पीएचडी शिक्षण पूर्ण केले. त्याचे शंभरहून अधिक शोधनिबंध प्रसिद्ध आहेत.

🌹दिनविशेष🌹 13 मे

💥🌹दिनविशेष🌹💥

         

*🌸रोनाल्ड राॅस🌸*

    *जन्मदिन - १३ मे १८५३*

*मलेरिया हा रोग डासांच्या प्रादुर्भावाने होतो याचा शोध लावला*

*हिवतापाच्या जंतूंचा शोध लावल्याबद्दल नोबेल पारितोषिक मिळवणारे शास्त्रज्ञ सर रोनाल्ड रॉस यांचा आज जन्मदिन..*

-----------------------------------------------

रोनाल्ड रॉस हे भारतात जन्मलेले ब्रिटीश वंशीय डॉक्टर होते. रोनाल्ड रॉस यांचा जन्म भारतात अलमोडा येथे १८५७ साली झाला. यांचे वडील, सर सी.सी.जी. रॉय हे इंग्रजांच्या सैन्यामध्ये जनरल होते. रोनाल्ड रॉस यांचे शिक्षण इंग्लंडमध्ये झाले आणि वैद्यकाच्या अभ्यासासाठी त्यांनी इ.स. १८७५ मध्ये लंडन येथील सेंट बार्थिलोमोव्ह हॉस्पिटलमध्यें प्रवेश घेतला. इ.स. १८८१ मध्ये डॉक्टर झाल्यावर ते इंडियन मेडिकल सर्व्हिसमध्ये काम करू लागले.वैद्यकीय पदवी मिळवल्यावर रॉस यांनी भारतीय सेनादलात मेडिकल ऑफिसर म्हणून प्रवेश घेतला. मॅन्सन यांच्या डासांवरील संशोधनाने प्रेरित होऊन ते हिंदुस्थानात परतले. येथील सिकंदराबाद, हैदराबाद व कलकत्ता येथे प्रयोग करायला सुरुवात केली.

मलेरिया हा रोग ‘प्लाझ्‌मोडियम्’ या सूक्ष्म जंतूपासून होतो, हे लव्हेरान यांनी सिद्ध केलं होतंच. पण, याची प्रसारयंत्रणा कशी आहे, याची सुतराम कल्पना नव्हती. इ.स. १८९४ मध्ये मॅनसन यांनी असे गृहीतक मांडले की मलेरिया हा रोग डासांमुळे होत असून, तो या जंतूंनी युक्त डास चावा घेऊन नव्हे तर पाण्यावाटे पसरवीत असावेत. यातून प्रभावित होऊन त्यांनी त्यांचे संशोधन चालू ठेवले. इ.स. १८९४ साली रॉस यांनी या संदर्भात पुढील संशोधन करण्याचे ठरविले. त्यांनी, ज्या रोग्यांना मलेरिया झाला आहे. त्यांना चावा घेण्यास डासांना उद्युक्त केले. या मलेरिया ग्रस्त रोग्यांना डास चावल्यावर, त्या डासांच्या शरीरात मलेरियाच्या जंतूंचे काय होते, कोणकोणते आणि कसे बदल होतात याचा अभ्यास सुरू केला; परंतु पहिली दोन वर्षे त्यांत फारशी प्रगती झाली नाही, तरीही नाउमेद न होता त्यांनी अभ्यास चालूच ठेवला होता. इ.स. १८९७ मध्ये त्यांच्या प्रयत्‍नांना यश आले. त्यांना दिसून आले की, डासांच्या जठरामध्ये बटणाच्या आकाराच्या जंतूंची अनेक अंडी तयार होतात. ही अंडी त्या डासांच्या लाळेत येतात आणि असे डास जेव्हा माणसांना चावतात तेव्हा त्या माणसांमध्ये पुरेशी प्रतिकारशक्ति नसेल त्यांना मलेरिया होतो. २० ऑगस्ट १८९७ रोजी रॉस यांनी या जंतूंचा प्रसार ‘ऍनोफेलिस’ जातीच्या डासांची मादी रुग्णाचे रक्त शोषून घेत इतर माणसांच्या शरीरात सोडते व रोग पसरतो, हे प्रतिपादित केले. हे त्यांचे संशोधन बहुमोलाचेच होते. त्याच वर्षी ग्रासी, बिगनमी आणि बास्टिनेली यांनी अ‍ॅनोफेलिस जातीच्या डांसामध्ये प्लाझमोडियम, फाल्सिपॅरम या जातीच्या मलेरियाच्या जंतूंची कशी वाढ होते आणि पुढे ते संसर्गित डास चावल्यामुळे माणसांमध्ये मलेरिया कसा होतो हे दाखवून दिले. या संशोधनामुळे ब्रिटिश-राज खूपच आनंदित व प्रभावित झाले. रॉस यांचा ठिकठिकाणी सत्कार झाला तसेच १९५७ पासून २० ऑगस्ट हा दिवस ‘मलेरिया दिवस’ म्हणून साजरा करण्यात येऊ लागला.  ब्रिटिश गव्हर्नमेंटने त्यांना ‘सर’ हा किताब दिला तसेच १९०२ मध्ये डॉ. रोनाल्ड रॉस यांना वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिकदेखील मिळाले!

या संशोधनामुळे उत्साहित होत इंग्लड व अमेरिका या दोन्ही देशांत डासांविरुद्ध युद्धस्तरावर मोहीम सुरू झाली. दलदलीचे भाग नष्ट करणे, सांडपाण्याच्या नाल्या व साठलेल्या पाण्याची डबकी नाहीशी करणे, प्रतिकारक लोशन्सचा भडिमार करणे इत्यादी प्रयत्नांमुळे या दोन्ही देशांनी मलेरियाचा परिणामकारक पाडाव करण्यात यश मिळवले. या शोधानंतर विविध शास्त्रज्ञांनी प्लासमोडियम मलेरिया, प्लासमोडियम फेल्सीपेरम, प्लासमोडियम वाइवॉक्स आणि प्लासमोडियम ओवेल हे मलेरियाचे चार प्रकार शोधून काढले. प्लासमोडियम फेल्सीपेरम मलेरिया हा सर्वात धोकादायक आहे. जसजसे विविध प्रकारच्या मलेरियाचे शोध लागले तसे क्लोरोक्वीन, मेफ्लोक्वीन, हॅलोफॅट्रीन, क्विनीन, आणि आरटेसुनेट ही औषधे निर्माण करण्यात आली.

मलेरिया हे नाव अठराव्या शतकात पडलं. (मल= वाईट व अरिया= एअर) आपल्याकडे याला हिवताप अथवा शीतज्वरदेखील म्हणतात. ‘क्विनिन’ हे अत्यंत कडू असलेले औषध सतराव्या शतकापासूनच या तापावर वापरले जायचे. हे औषध पेरू देशातील सिंकोना या झाडाच्या सालीचा अर्क आहे. सिंकोना हे नाव झाडाला देण्यात एक मजेशीर योगायोग आहे. ‘चिंचोन’ येथील (स्पेन) राणी आपल्या नवर्‍यासह पेरू येथे आली असता तिचा नवरा हिवतापाने आजारी पडला. तेथील ‘क्विना-क्विना’ झाडाच्या सालीच्या अर्कामुळे नवरा बरा झाला म्हणून त्या झाडाला ‘सिंकोना’ असे नाव पडले! दुसर्‍या महायुद्धाच्या सुमारास सैनिकांना मलेरियाचा त्रास होऊ नये म्हणून जर्मन शास्त्रज्ञांनी ‘मेपाक्रीन’ म्हणून औषध काढले. त्या औषधाचा चांगला परिणाम दिसून आला. पण, कुणीतरी कंडी पिकवली की, या औषधामुळे नपुंसकत्व येते. झाले! सैनिकांनी गोळ्या घेणं थांबवलं! जर्मन सरकारने शेवटी जनानखाने बागळणार्‍या मुस्लिम शेख यांना गोळ्या घेताना दाखवून सैनिकांच्या मनातील भीती घालवली.

'डास’ यासारखा छोटासा कीटकदेखील किती अनर्थ करू शकतो, याची कल्पना आल्यावर अंगावर शहारे येतात. जुन्या काळी ‘मलेरिया’ हा मानवजातीचा एक प्रमुख शत्रू होता. तुम्हाला वाचून आश्‍चर्य वाटेल की, अतिप्राचीन काळी (सी.ए.डी. ५००) भारतातील सुप्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य सुश्रूत ऋषी यांनी शंका व्यक्त केली होती की, मलेरिया (हिवताप) हा रोग हवेतून न पसरता उष्ण, दमट वातावरणात घोंगावणार्‍या डासांपासून होतो! यावरूनच सुश्रूत ऋषींच्या सखोल ज्ञानाची व द्रष्टेपणाची कल्पना येते. हीच गोष्ट सिद्ध करायला जगभरातील संशोधकांना हजारो वर्षे लागली! धन्य ते सुश्रूत ऋषी व धन्य आपला भारत!

*________________________*

*Sir Ronald Ross*, KCB, FRS (13 May 1857 – 16 September 1932), was an Indian-born British medical doctor who received the Nobel Prize for Physiology or Medicine in 1902 for his work on malaria, becoming the first British Nobel laureate, and the first born outside of Europe. His discovery of the malarial parasite in the gastrointestinal tract of mosquito led to the realisation that malaria was transmitted by mosquitoes, and laid the foundation for combating the disease. He was quite a polymath, writing a number of poems, published several novels, and composed songs. He was also an amateur artist and natural mathematician. He worked in the Indian Medical Service for 25 years. It was during his service that he made the groundbreaking medical discovery. After resigning from his service in India, he joined the faculty of Liverpool School of Tropical Medicine, and continued as Professor and Chair of Tropical Medicine of the institute for 10 years. In 1926 he became Director-in-Chief of the Ross Institute and Hospital for Tropical Diseases, which was established in honour of his works. He remained there until his death.

========================

संकलन :-श्री सतिश दुवावार, चंद्रपूर

------------------------------------------------

साभार:-विज्ञान व दिनविशेष

           विज्ञान शिक्षक मित्र

======================

दिनविशेष🌸 12 मे*

*💥🌸आजचा दिनविशेष🌸💥*

               *12 मे*

*जागतिक परिचारिका दिन*

मे १२ हा दिवस जागतिक परिचारिका दिन म्हणून पाळला जातो. इसवी सन १८५४साली झालेल्या क्रिमियन युद्धातील जखमी सैनिकांना मलमपट्टी करणारी आद्य परिचारिका(नर्स) फ्लॉरेन्स नाइटिंगेल यांचा हा जन्मदिवस आहे. फ्लॉरेन्स नाइटिंगेल यांना आधुनिक शु्श्रूषा शास्त्राची संस्थापिका समजले जाते.

----------------------------------

*फ्लॉरेन्स नाइटिंगेल*

फ्लॉरेन्स नाइटिंगेल (मे १२,१८२० - ऑगस्ट १३,१९१०) या अग्रगण्य परिचारिका, लेखक व संख्याशास्त्रज्ञ होत्या. इ.स. १८५३ साली झालेल्या क्राइमियन युद्धदरम्यान जखमी सैनिकांची सुश्रुषा केल्याबद्दल त्यांना प्रसिद्धी मिळाली. त्यांना "लेडी विथ द लॅम्प" (The Lady with the Lamp) असे म्हणत. अतिशय सुखवस्तू घराण्यात जन्म होऊनही परमेश्वराने आपल्याला भूतदयेसाठी व मानवतेची सेवा करण्यासाठीच जन्माला घातले अशा भावनेने त्या प्रेरित झाल्या होत्या. रेडक्रॉसचे संस्थापक हेन्री ड्युनंट यांनी त्यांना 'लेडी विथ द लॅम्प' ही उपाधी दिली. त्यांच्या हातातील कौशल्य व वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून रूग्णसेवा केल्यामुळेच परिचर्याशास्त्राला नवीन दिशा प्राप्त झाली. त्यांच्या सन्मानाप्रित्यर्थ १२ मे हा त्यांचा जन्मदिवस जगभरामध्ये "जागतिक परिचर्यादिन" म्हणून साजरा केला जातो.

🌸दिनविशेष🌸 12 मे

*💥🌸दिनविशेष🌸💥* 

जॉन रसेल हिंद

इंग्रजी खगोलशास्त्रज्ञ जॉन रसेल हिंद यांच्या 12 मे 1823 रोजी नॉटिंघम येथे त्यांचा जन्म झाला.  दहा लघुग्रह शोधण्यासाठी त्याला विशेष ओळखले जाते, तसेच शोधासाठी 1845 iमध्ये  लाल मीरा-प्रकारातिल व्हेरिएबल स्टार(दिप्तीबदल) आर लेपोरिस यांची निरीक्षणे, नोंदवली त्यामुळे त्याला हिंदचे क्रिमसन स्टार म्हणून आज ओळखले जाते.  कदाचित बहुधा त्याला चांगले आठवते.  चंद्रावरील  मैदानाच्या दक्षिण पूर्वेस हिप्पार्कसच्या दक्षिण पूर्वेस स्थित 29 कि.मी. व्यासाचे एक चंद्र विवर असुन त्याच्या सन्मानार्थ हिन्दचे नाव त्यास देण्यात आले आहे.

*💥🌼दिनविशेष🌼💥* 11 मे

*💥🌼दिनविशेष🌼💥*

*रिचर्ड फिलिप्स फाइनमन*

*नोबेल पारितोषिक मिळवणारे अमेरिकन पदार्थवैज्ञानिक*

*जन्मदिन - ११ मे १९१८*

रिचर्ड फिलिप्स फाइनमन (मे ११, इ.स. १९१८ - फेब्रुवारी १५, इ.स. १९८८)एक अमेरिकन भौतिकशास्त्रज्ञ.त्यांच्या क्वाँटम मेकेनिक्समधल्या पाथ इंटिग्रल फोर्म्युलेशन तसेच क्वांटम इलेक्ट्रोडायनामिक्सचा मुलभूत सिद्धांत,अतिशीत हेलिअमच्या सुपरफ्लुईडिटी तत्त्वाची भौतिकी तसेच पदार्थविज्ञानातील सर्वांत महत्त्वपूर्ण असे पार्टन मॉडेल त्यांनी सुचवले.त्यांच्या क्वाँटम डायनामिक्समधल्या या योगदानाप्रीत्यर्थ १९६५ सालचे जुलिअन श्विंगर व शिन-इतिरो-तोमोनागा यांच्यासमवेत भौतिकीतले नोबेल पारितोषिक बहाल करण्यात आले. आण्विक भौतिकीतल्या उपआण्विक कणासंबंधातील गणितीय सुत्रांचे चित्ररुपांतर त्यांनी केले जेणेकरून आकलनक्षमता रुंदावी ज्या फेनमन आकृत्या म्हणून प्रसिद्ध आहेत.एक इंग्रजी मासिक द फिजिक्स वर्ल्डने जगातल्या आघाडीच्या १३० भौतिकशास्त्रज्ञात १९९१ साली केलेल्या सर्वेक्षणात दहा सर्वोत्कृष्ट भौतिकशास्त्रज्ञात त्यांचा समावेश केला.

१९४२ मध्ये पीएचडी केल्यानंतर ते विस्कोंसिन विद्यापीठ,मेडिसन येथे रुजू झाले. मॅनहॅटन प्रकल्पाशी संलग्न झाल्यावर त्यांनी विद्यापीठातील प्राध्यापकपद सोडले.१९४५ मध्ये त्यांना विस्कोंसिन विद्यापीठातून डीनमार्क इनग्राम यांनी पत्र पाठवून पुन्हा विद्यापीठात शिकवण्याची विनंती केली.फाइनमन यांनी परत येण्याचा वायदा न केल्यामुळे त्यांची नियुक्ती वाढवण्यात आली नाही.त्यानंतर विद्यापीठात आल्यावर ते म्हणाले की "ज्या विद्यापीठामुळे मी तडफदार झालो ते फक्त हेच विद्यापीठ आहे."

युद्धानंतर त्यांनी प्रिन्स्टनमधील "इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स्ड स्टडीज"मध्ये शिकवणे नाकारले.विशेषत: त्यांनी ॲल्बर्ट आईनस्टाईन,कुर्त गोडहेल,जॉन वॉन नुमान यांच्यासारख्या प्रतिभावंत लाभलेल्या संस्थेला नाकारले होते.फाइनमन हान्स बेथे यांचे समर्थक होते.त्यांनी १९४५ ते १९५० दरम्यान कॉर्नेल विद्यापीठात सैद्धांतिक भौतिकीचे धडे दिले.हिरोशिमावर झालेल्या अणूबाँब हल्ल्याच्या मनस्तापातून भौतिकीतल्या क्लिष्ट समस्यांवर लक्ष केंद्रित केले.हे त्यांनी कोणत्याही गरजेतून नव्हे तर स्वयंसंतुष्टीसाठी केले.त्यातल्या काही समस्या जशी ट्वर्लिंगची भौतिकी,नटेटिंग डिशची हवेतली गतीचे विश्लेषण हे होत.या अभ्यासादरम्यान त्यांनी वर्तुळाकार गतीसाठी विविध समीकरणांचा वापर केला ज्यांनी त्यांना नोबेल पारितोषिकाच्या उंबरठ्यावर नेले.परंतु त्यांच्या आतली उत्कंठा अजून देखील संपली नव्हती.अनेक विद्यापीठांकडून आलेली प्राध्यापकपदाची मागणी इतकी होती की ते आश्चर्यचकीत होत.त्यांनी इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स्ड स्टडीज यासाठी सोडले की तेथे शिक्षक म्हणून त्यांना करण्यासाठी काहीही नव्हते. फाइनमन यांच्या मते "विद्यार्थी हे प्रेरणास्रोत आहेत व काहीही न करण्यापेक्षा शिकवणे हे निमित्त" त्यामुळे प्रिन्स्टन विद्यापीठाने त्यांना अशी सुविधा देऊ केली की ज्यामुळे ते विद्यापीठात राहतीलही आणि शिकवतीलही.पण तरीही त्यांनी केलटेकमध्ये शिकवले. फाइनमन यांना उत्कृष्ट स्पष्टीकर्ता म्हणून संबोधले गेले.त्यांनी दिलेले प्रत्येक स्पष्टीकरण इतके प्रभावी होते की त्यामुळे त्यांना फार मान मिळाला.त्यांचा शिकवण्याचा मूलमंत्रच हा होता की "जर नवख्या व्याख्यानातच एखादी गोष्ट कळाली नाही तर ती कधीच पूर्णपणे कळणार नाही." त्यांनी नेहमीच रटाळवाण्या शिक्षणपद्धतीचा धिक्कार केला.स्पष्ट विचार व स्पष्ट मांडणी हा त्यांच्या अध्यापनाचा गाभा होता.

*💥दिनविशेष💥* 11 मे

*💥दिनविशेष💥*

11 मे

     *💥🌸राष्ट्रीय तंत्रज्ञान दिवस’🌸💥*

११ मे, १९९८ रोजी भारताने केलेल्या अणुचाचणीने आपल्या तंत्रज्ञानातील प्रगती जगाला दाखवली. या प्रगतीचे प्रतीक म्हणून ११ मे हा दिवस दरवर्षी ‘राष्ट्रीय तंत्रज्ञान दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. तंत्रज्ञान हे मानवी संस्कृती घडवणा-या घटकांत शासनव्यवस्था, समाजरचना, कर्म, तत्त्वज्ञान यांच्याइतकेच महत्त्वाचे आहे, असे मानले जाते. भारताचे तंत्रसामर्थ्य आजपर्यंत वेळोवेळी दिसून आलेले आहे.

सर्वसाधारणपणे मनुष्याने लावलेल्या आयुधे, साधने, तंत्रे, क्रिया अशा विविध प्रकारच्या, मनुष्याला जगून राहण्यासाठी आणि विकासासाठी उपयोगी अशा शोधांचा (इन्व्हेन्शन्स) तंत्रज्ञानात समावेश होतो. तंत्रज्ञान हे मानवी सर्जनशील प्रज्ञेचे द्योतक आहे.

आपल्या या सर्जनशीलतेच्या जोरावर आपल्या ज्ञानेंद्रियाच्या आणि शारीरिक क्षमतेच्या हजारोपट पुढे जाऊन मानवाने भौतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक प्रगतीचे एकामागोमाग एक टप्पे गाठले आहेत आणि एका बाजूने सूक्ष्मतम अणूतील ऊर्जा आपल्या कामी आणली आहे आणि दुस-या बाजूला अनंत अवकाशात भरारी घेतली आहे.

आज विज्ञान आणि तंत्रज्ञान हे अनेक वेळा एकत्र मानले गेले असले तरी ते दोन्ही एकत्र नाहीत. विज्ञान हे फार अलीकडचे आहे, तर तंत्रज्ञान लाखो वर्षापूर्वीचे आहे. आधुनिक माणसाच्या पूर्वजांनी जेव्हा लाकूड, दगड आणि प्राण्यांची हाडे यांच्यापासून अगदी साधी शस्त्रे बनवायला सुरुवात केली आणि अग्नीचा शोध लावला, तेव्हापासून तंत्रज्ञान अस्तित्वात आहे.

सोप्या शब्दात विज्ञान ‘का?’ या प्रश्नाचे उत्तर शोधते, तर तंत्रज्ञान ‘कसे’ याचे. इतिहासामध्ये ‘कसे’ साध्य झाल्यानंतर ‘का’ हा प्रश्न उपस्थित केला गेला याचे अनेक दाखले आहेत. उदा. वाफेचे, डिझेलचे अशी इंजिने वापरात आल्यानंतर कालांतराने त्यांच्या कार्यामागची तत्त्वे सांगणारे उष्मागतिशास्त्र विकसित झाले.

आता मात्र, विज्ञानाचा पद्धतशीर उपयोग करून नवनवीन उत्पादने, तंत्रे, प्रक्रिया विकसित करण्यासाठी प्रचंड प्रयोगशाळा उभारल्या गेल्या आहेत. आधुनिक औषधनिर्मितिशास्त्र हे याचे बोलके उदाहरण आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान हा आधुनिक जगात एक मोठा, सुसंघटित मानवी व्यवहार झाला आहे.

सुदैवाने भारताला विसाव्या शतकात असे नेतृत्व लाभले की, ज्यांनी विज्ञान-तंत्रज्ञानाचे महत्त्व ओळखले. देशाच्या प्रगतीसाठी विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या, शिक्षणाच्या, संशोधनाच्या संस्था उभारल्या पाहिजेत, उद्योग उभारले पाहिजेत, हे लक्षात घेऊन त्यांनी पावले उचलली.

२००८ साली चंद्रावर पोहोचलेले ‘चांद्रयान’, आपण उभारलेल्या अणुभट्टय़ा, १९९८ सालची अणुचाचणी, आपल्या संशोधनसंस्था, माहिती-तंत्रज्ञान आणि दूरसंचार क्षेत्रातील आपली लक्षणीय प्रगती, वैद्यकीय क्षेत्रातील प्रगती, अन्नधान्याच्या बाबतीत आपल्याला स्वावलंबी बनवणारी ‘हरितक्रांती’ इत्यादी सर्व अभिमानाच्या बाबी आहेत.

राष्ट्रीय तंत्रज्ञानाच्या दिवशी त्या आठवून आपल्या स्वसामर्थ्यांची जाणीव करून घ्यायला हवी. त्याचबरोबर एक लक्षात घ्यायला हवे, अनेक वेळा तंत्रज्ञान ज्यांच्याकडे ते विकत घेण्याची, वापरण्याची क्षमता आहे, त्यांना आणखी पुढे जाण्यासाठी ते उपयोगी पडते, परिणामी समाजातील विषमता वाढते. या विषमतेची दरी कमी कशी करता येईल, तंत्रज्ञान सर्वोपयोगी कसे ठरेल या दृष्टीने विचार आणि कृती करण्यासाठी तंत्रज्ञान दिवसाच्या निमित्ताने आपण संकल्पबद्ध व्हावयास हवे.

Today in Science 11 may

Today in Science

Antony Hewish

  Born 11 May 1924. 

British astrophysicist who won the Nobel Prize for Physics in 1974 for his discovery of pulsars (cosmic objects that emit extremely regular pulses of radio waves). In late Nov 1967, using a radio telescope, Hewish and Ph.D. student Jocelyn Bell  observed an unusual signal corresponding to a sharp burst of radio energy at a regular interval of approximately one second. It is believed that rapidly rotating neutron stars with intense electromagnetic fields emit radio waves from their north and south poles. From a great distance, these radio emissions are perceived in pulses, similar to the way one sees the light from a lighthouse's rotating lantern. Hewish and Bell's discovery served as the first evidence of this phenomenon.

सर्व महत्वाची सूत्रे

गणितातील महत्वाची सुञे

👇👇👇👇👇
👉 सरळव्याज :-

👉 सरळव्याज (I) = P×R×N/100

👉  मुद्दल (P) = I×100/R×N

👉 व्याजदर (R) = I×100/P×N

👉 मुदत वर्षे (N) = I×100/P×R

👉 चक्रवाढव्याज  रास (A)= P×(1+R/100)n, n= मुदत वर्षे.

👉 नफा तोटा :-

👉 नफा = विक्री – खरेदी

👉 विक्री = खरेदी + नफा

👉 खरेदी = विक्री + तोटा

👉 तोटा = खरेदी – विक्री

👉 विक्री = खरेदी – तोटा

👉 खरेदी = विक्री – नफा

👉 शेकडा नफा = प्रत्यक्ष नफा × 100/ खरेदी

👉 शेकडा तोटा = प्रत्यक्ष नफा × 100/ खरेदी

👆 विक्रीची किंमत = खरेदीची किंमत × (100+ शेकडा नफा)/100

👉  विक्रीची किंमत = खरेदीची किंमत × (100 – शेकडा तोटा) / 100

👉 खरेदीची किंमत = (विक्रीची किंमत × 100) / (100 + शेकडा नफा)

👉 खरेदीची किंमत = (विक्रीची किंमत × 100) / (100 – शेकडा नफा) .

👉 आयत -

👉 आयताची परिमिती = 2×(लांबी+रुंदी)

👉 आयताचे क्षेत्रफळ = लांबी×रुंदी

👉 आयताची लांबी = (परिमिती ÷ 2) – रुंदी

👉 आयताची रुंदी =(परिमिती÷2) – लांबी

👉 आयताची रुंदी दुप्पट व लांबी निमपट केल्यास क्षेत्रफळ तेवढेच राहते.

👉 आयताची लांबी व रुंदी दुप्पट केल्यास क्षेत्रफळ चौपट होते.

👉 चौरस -

👉 चौरसाची परिमिती= 4×बाजूची लांबी

👉 चौरसाचे क्षेत्रफळ=(बाजू)2 किंवा (कर्ण)2/2

👉 चौरसाची बाजू दुप्पट केल्यास क्षेत्रफळ चौपट होते.

👉 दोन चौरसांच्या क्षेत्रफळांचे गुणोत्तर हे त्यांच्या बाजूंच्या मापांच्या वर्गाच्या पटीत असते.

👉 समभुज चौकोण -

समभुज चौकोनाचे क्षेत्रफळ = कर्णाच्या लांबीचा गुणाकार/2

👉 समलंब चौकोण -

👉 समलंब चौकोनाचे क्षेत्रफळ = समांतर बाजूंच्या लांबीचा बेरीज×लंबांतर/2

👉 समलंब चौकोनाचे लंबांतर = क्षेत्रफळ×2/समांतर बाजूंची बेरीज

👉 समलंब चौकोनाच्या समांतर बाजूंची बेरीज = क्षेत्रफळ×2/लबांतर .

👉 त्रिकोण -

👉 त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ = पाया×उंची/2

👉 काटकोन त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ

👉 = काटकोन करणार्‍या बाजूंचा गुणाकार/2 .

👉 पायथागोरस सिद्धांत -
काटकोन त्रिकोणात (कर्ण)2 = (पाया)2+(उंची)2

👉 प्रमाण भागिदारी :-

👉 नफयांचे गुणोत्तर = भंडावलांचे गुणोत्तर × मुदतीचे गुणोत्तर

👉 भंडावलांचे गुणोत्तर = नफयांचे गुणोत्तर ÷ मुदतीचे गुणोत्तर

👉 मुदतीचे गुणोत्तर = नफयांचे गुणोत्तर ÷ भंडावलांचे गुणोत्तर .
👉 गाडीचा वेग – वेळ – अंतर :-

👉 A) खांब ओलांडण्यास गाडीला लागणारा वेळ = गाडीची लांबी/ताशी वेग × 18/5

👉 B) पूल ओलांडण्यास गाडीला लागणारा वेळ = गाडीची लांबी + पूलाची लांबी / ताशी वेग × 18/5

👉 C) गाडीचा ताशी वेग  = कापवयाचे एकूण एकूण अंतर / लागणारा वेळ  × 18/5

👉 D) गाडीची लांबी  = ताशी वेग × खांब ओलांडताना लागणारा वेळ × 5/18

👉 E) गाडीची लांबी + पूलाची लांबी = ताशी वेग × पूल ओलांडताना लागणारा वेळ × 5/18

👉 F) गाडीची ताशी वेग व लागणारा वेळ काढताना 18/5 ने गुण व अंतर काढताना 5/18 ने गुणा.

👉 1 तास = 3600 सेकंद / 1 कि.मी. = 1000 मीटर  = 3600/1000 = 18/5

👉 G) पाण्याचा प्रवाहाचा ताशी वेग = (नावेचा प्रवाहाच्या दिशेने ताशी वेग – प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने ताशी वेग) ÷ 2

👉 H) गाडीने कापावायचे एकूण अंतर – गाडीची लांबी = बोगध्याची लांबी

👉 I) भेटण्यास दुसर्‍या गाडीला लागणारा वेळ =

वेळेतील फरक × पहिल्या गाडीचा वेग / वेगातील फरक

लागणारा वेळ = एकूण अंतर / दोन गाड्यांच्या वेगांची बेरीज
👉 वर्तुळ -

👉 त्रिज्या(R)- वर्तुळाच्या केंद्रबिंदूतून निघून परिघाला जाऊन मिळणार्‍या रेषाखंडाला वर्तुळाची त्रिज्या म्हणतात.

👉 वर्तुळाच्या व्यास (D) – केंद्रबिंदूतून निघून जाणार्‍या व वर्तुळाच्या परिघावरील दोन बिंदुना जोडणार्याह रेषाखंडास वर्तुळाचा व्यास म्हणतात.

👉 वर्तुळाचा व्यास हा त्या वर्तुळाचा त्रिज्येचा (R च्या) दुप्पट असतो.

👉 जीवा – वर्तुळाच्या परिघावरील कोणत्याही दोन बिंदूंना जोडणार्‍या रेषाखंडाला वर्तुळाची जीवा म्हणतात.

👉 व्यास म्हणजे वर्तुळाची सर्वात मोठी जीवा होय.

👉 वर्तुळाचा व्यास हा त्रिजेच्या दुप्पट व परीघाच्या 7/12 पट असतो.

👉 वर्तुळाचा परीघ हा त्रिजेच्या 44/7 पट व व्यासाच्या 22/7 पट असतो.

👉 वर्तुळाचा परीघ व व्यासातील फरक = 22/7 D-D = 15/7 D

👉 अर्धवर्तुळाची परिमिती = 11/7 D+D (D=व्यास) किंवा D = वर्तुळाचा व्यास, त्रिज्या (r) × 36/7

👉 अर्धवर्तुळाची त्रिज्या = परिमिती × 7/36

👉 वर्तुळाचे क्षेत्रफळ = π × (त्रिज्या)2 = πr2 (π=22/7 अथवा 3.14)

👉 वर्तुळाची त्रिज्या = √क्षेत्रफळ×7/22

👉 वर्तुळाची त्रिज्या = (परीघ-व्यास) × 7/30

👉 अर्धवर्तुळाचे क्षेत्रफळ = π×r2/2 किंवा 11/7 × r2

👉 अर्धवर्तुळाची त्रिज्या = √(अर्धवर्तुळाचे ×7/11) किंवा परिमिती × 7/11
👉 अर्धवर्तुळाची त्रिज्या = √(अर्धवर्तुळाचे ×7/11) किंवा परिमिती × 7/36

👉 दोन वर्तुळांच्या त्रिज्यांचे गुणोत्तर = त्या वर्तुळांच्या परिघांचे गुणोत्तर.

👉 दोन वर्तुळांच्या क्षेत्रफळांचे गुणोत्तर हे त्या वर्तुळांच्या त्रिज्यांच्या गुणोत्तराच्या किंवा त्या वर्तुळांच्या परिघांच्या गुणोत्तराच्या वर्गाच्या पटीत असते. वर्तुळाची त्रिज्या दुप्पट केल्यास क्षेत्रफळ चौपट येते.

👉 घनफळ -

👉 इष्टीकचितीचे घनफळ = लांबी × रुंदी × उंची = (l×b×h)

👉 काटकोनी चितीचे घनफळ = पायाचे क्षेत्रफळ × उंची

👉 गोलाचे घनफळ = 4/3 π×r3 (r=त्रिज्या)

👉 गोलाचे पृष्ठफळ = 4π×r2

👉 घनचितीचे घनफळ = (बाजू)3= (l)3

👉 घनचितीची बाजू = ∛घनफळ

👉 घनाची बाजू दुप्पट केल्यास घनफळ 8 पट, बाजू चौपट केल्यास घनफळ पटीत वाढत जाते, म्हणजेच 64 पट होते आणि ते बाजूच्या पटीत कमी अथवा वाढत जाते.

👉 घनाचे पृष्ठफळ = 6 (बाजू)2

👉 वृत्तचितीचे (दंडगोलाचे) घनफळ = π×r2×h

👉 वृत्तचितीची उंची (h) = (घनफळ/22)/7×r2 = घनफळ×7/22×r2

👉 वृत्तचितीचे त्रिज्या (r) = (√घनफळ/22)/7×r2 = √घनफळ×(7/22)/h .

👉 इतर भौमितिक सूत्रे -

👉 समांतर भूज चौकोनाचे क्षेत्रफळ = पाया×उंची

👉 समभुज चौकोनाचे क्षेत्रफळ = 1/2×कर्णाचा गुणाकार

👉 सुसम षटकोनाचे क्षेत्रफळ = (3√3)/2×(बाजू)2

👉 वर्तुळ पाकळीचे क्षेत्रफळ = वर्तुळ कंसाची लांबी × r/2 किंवा θ/360×πr2

👉 वर्तुळ कंसाची लांबी (I) = θ/180×πr

👉 घनाकृतीच्या सर्व पृष्ठांचे क्षेत्रफळ = 6×(बाजू)2

👉 दंडगोलाच्या वक्रपृष्ठाचे क्षेत्रफळ = 2×πrh

👉 अर्धगोलाच्या वर्कपृष्ठाचे क्षेत्रफळ = 3πr2

👉 अर्धगोलाचे घनफळ = 2/3πr3

👉 त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ = √(s(s-a)(s-b)(s-c) )

👉 शंकूचे घनफळ = 1/3 πr3h

👉 समभुज त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ = √3/4×(बाजू)2

👉 दंडगोलाचे एकूण पृष्ठफळ = 2πr(r+h)

👉 अर्धगोलाचे एकूण पृष्ठफळ = 2πr2

(S = 1/2 (a+b+c) = अर्ध परिमिती)

👉 वक्रपृष्ठ = πrl

👉 शंकूचे एकूण पृष्ठफळ = πr2 + π r (r+l) r= त्रिज्या,

दिनविशेष 10 मे

💥आजचा दिनविशेष💥*

          

         *दिनांक  10 मे*

       *💥💦जलसंधारण दिन💥*

भारतात येऊन गेलेल्या विदेशी पर्यटकांनी आपल्या देशाचे वर्णन “तळ्यांचा देश” असे केले आहे. यावरुन आपल्या पुर्वजांनी जलसंधारणाचे महत्त्व त्या काळातच जाणले होते, याचा प्रत्यय येतो. पण, एकेकाळी “सुजलाम् सुफलाम्” असणाऱ्या आपल्या देशाला पाणीटंचाईचे ग्रहण लागले आहे. दुष्काळाच्या खुणा पावलोपावली दिसत आहे. या सगळ्यावर मात करण्यासाठी जालीम उपायांपैकी एक असलेला उपाय म्हणजे *“जलसंधारण”*
जलसंधारण व्यवस्थापनाचे तीन प्रमुख भाग आहेत.
पहिला भाग म्हणजे पाण्याची भूपृष्ठावर साठवण करणे, यासाठी लहान मोठी धरणे बांधली जातात. दुसरा भाग अर्थात पाण्याची भूगर्भात साठवण करणे, यासाठी पाणलोट क्षेत्र विकास आणि जलसंधारणाची कामे केली जातात. तिसरा भाग म्हणजे पावसाच्या पाण्याने शेत जमिनीवरील कसदार सुपीक मातीचा थर वाहून जाऊ नये म्हणून मृद संधारणाची कामे केली जातात. पावसाद्वारे पडणारे पाणी जास्तीत जास्त जमिनीत मुरवून भूजल साठे निर्माण करून भूजल पातळी योग्य प्रमाणात राखणे हे जल संधारणाचे प्रमुख उद्दिष्ट आहे. अशा प्रकारे चांगले भूजल साठे राज्याच्या सर्वदूर क्षेत्रात निर्माण झाले तर विहिरीद्वारे त्या पाण्याचा उपयोग सिंचन व इतर कामासाठी केला जाऊ शकतो. ही कामे सिंचन प्रकल्पांच्या लाभ क्षेत्राबाहेरील जमिनीसाठी अत्यावश्यक आहेत. जे राज्याच्या एकूण लागवड योग्य क्षेत्राच्या अंदाजे सत्तर टक्के आहे. यावरून पाणलोट क्षेत्र विकास आणि जल संधारणाच्या कामाचे महत्व लक्षात येईल. आज महाराष्ट्र शासनाचा भर या जलसंधाणाच्या कामांना गती देण्याचा आहे. म्हणजे अजून यावर मोठ्या प्रमाणावर निधी खर्च होणार आणि मूल्यमापन यंत्रणा नसल्यामुळे त्यातून काय लाभ होणार हे कळण्याची सोय नाही. पुढील काळात पाणलोट क्षेत्र विकासाच्या व भूजलच्या कामांसाठी केळकर समितीने ३०६५९ कोटीची तरतुद सुचविली आहे. असे म्हटले जाते की, राज्यात १२६ लाख हेक्टर्स क्षेत्रावर कामे झाली आहेत. त्यापासून ३१ लाख हेक्टर सिंचन समता निर्माण होणे अपेक्षित होते, परंतु ती झाली नाही. ही कामे योग्य पद्धतीने झाली नाहीत, असे समितीने नमुद केले आहे. जलसंधारणाची कामे पाणलोट क्षेत्र निहाय नियोजन पूर्वक तंत्रशुद्ध पद्धतीने होऊन त्या कामांची योग्य ती देखभाल आणि सातत्याने मूल्यमापन होत राहणे आवश्यक आहे. या सर्व पार्श्वभूमीवर पाणलोट क्षेत्र विकास आणि जलसंधारणासाठी तांत्रिकदृष्ट्या सक्षम अशी स्वतंत्र यंत्रणा राज्याच्या जलसंपदा विभागाच्या अंतर्गत असणे आवश्यक वाटते.
महाराष्ट्रात मा.नाना पाटेकर व मा.मकरंद अनासपुरे यांच्या नाम फाऊंडेशनच्या माध्यमातून जलसंधारणाची कामे सुरू आहेत. तसेच अभिनेता आमीर खान याने स्थापन केलेल्या पाणी फाऊंडेशन अंतर्गत राज्यात सत्यमेव जयते वॉटर कप स्पर्धा आयोजीत केली जाते. या दोन्हीला भरघोस प्रतीसाद मिळतो.
आपण घरच्या घरी सुध्दा जलसंधारण करु शकतो. रेन वॉटर हार्वेस्टिंगच्या माध्यमातुन.
रेनवॉटर हार्वेस्टिंग म्हणजे पावसाचे पाणी जमा करणे. ही संकल्पना भारतात प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. बुंदेला चौक, कुंडी, तालाब, कुल, बावडी, कुंड, तलाई अशी अनेक नावे आहेत. जमिनीवर आणि इमारतींच्या छपरांवर पडणारे पावसाचे पाणी अशा दोन ठिकाणांहून शहरात पाणी मिळू शकते.
कसे करावे रेनवॉटर हार्वेस्टिंग
शहरी भागात पावसाचे पाणी दोन ठिकाणांहून मिळू शकते.
जमिनीवर पडलेले पाणी जमिनीवर पडलेला पाऊस आपल्याला शंभर टक्के गोळा करता येत नाही. त्यातील थोडाफार जमिनीत मुरतो. काहीचे बाष्पीभवन होते, तर काही वाहून जाते. त्यामुळे आपल्याला अंदाजे ५० टक्के पाऊस जमा करता येतो. आपण अंदाजे ०.८५ इतका जास्तीत जास्त पाऊस गोळा करू शकतो.
इमारतींच्या छपरावर पडणारे पाणी जर आपल्याकडे ५०० चौरस मीटरचा प्लॉट आहे. त्यावर १०० चौरस मीटरचे बांधकाम आहे. त्यावर पडणारे पाणी किती असेल व ते आपल्याला किती मिळेल, याचा विचार करावा. छतावर पडणारे पाणी तुलनेने खूपच स्वच्छ, शुद्ध असते. पहिल्या पावसाचे पाणी सोडून देऊन पुढील पाऊस अडवून आपण ते एखाद्या हौदात साठवू शकतो. एवढे पाणी साठविणे हे खर्चाचे असल्याने आपल्याला लागेल तेवढेच पाणी साठवून उरलेले पाणी बोअरवेलच्या पुनर्भरणासाठी वापरता येईल. पाणी साठविण्यासाठी कॉंक्रीट, वीट, सिंटेक्सर किंवा फेराक्रिट या कोणत्याही प्रकारात हौद बांधता येतो. हे पाणी कुंड्यांना, बागेला, गाड्या धुण्यासाठी व इतर सफाईसाठी वापरता येते. जिथे पाण्याची खूप कमतरता आहे, तिथे त्याची गुणवत्ता बघून ते शुद्ध करून पिण्यासाठीही वापरता येते. पाणी शुद्ध राहण्यासाठी हौदाला झाकण हवे व तेथे सूर्यप्रकाश आत जाणार नाही, याची काळजी घ्यावी. बोअरवेल किंवा विहीर नसल्यास आपल्या परिसरातील एखाद्या बोअरवेलमध्ये सामूहिक पद्धतीने पुनर्भरण करता येईल अथवा झिरप खड्डा तयार करून, जमिनीत चर खणून, झाडे लावूनही पाणी मुरविता येते.
कूपनलिका
पुनर्भरण कसे करावे?
पावसाचे पाणी कूपनलिकेत सोडणे म्हणजेच कूपनलिका पुनर्भरण होय. कूपनलिकेजवळ नाला अथवा ओढ्याचे पाणी वळवावे. (ओढ्याचे पाणी क्षार व रसायनविरहित हवे) कूपनलिकेच्या सभोवताली दोन मीटर रुंद व दोन मीटर खोल आकाराचा खड्डा खोदावा. खड्ड्यातील उंचीएवढ्या केसिंग पाइपच्या भागात एक-दोन सें. मी. अंतरावर सर्व बाजूंनी विशिष्ट व्यासाची छिद्रे पाडावीत.
या छिद्रांवर नारळदोरी (काथ्या) घट्ट गुंडाळावी. खड्ड्याचे चार भागांत विभाजन करून सर्वांत खालच्या भागात दगडगोटे, त्यावरील भागात खडी, त्यानंतरच्या भागात वाळूची चाळ व सर्वांत वरच्या भागात बारीक वाळू भरावी. अशा प्रकारे ओढ्याचे अथवा नाल्याचे गढूळ पाणी गाळणीतून स्वच्छ होऊन कूपनलिकेत जाईल आणि कूपनलिकेचे पुनर्भरण होईल.
विहीर पुनर्भरण कसे करावे
पाणलोट विहिरी, विंधन विहिरी, भूजल स्रोतांचे पुनर्भरण करण्याच्या दृष्टीने विहिरीजवळ गाळप उपचार करावेत. प्रारंभीच्या गाळप उपचाराचा विसर्ग, जाड वाळूच्या दुसऱ्या गाळप उपचाराद्वारा विहिरीत सोडण्यात यावा. गाळप उपचारांचे नियोजन विहिरीलगतच्या भूपृष्ठाच्या पातळीपेक्षा खालच्या स्तरात करण्यात यावे. विहिरी क्षेत्राच्या उंच भागात असल्यास क्षेत्राच्या नैसर्गिक खोल भागात गाळप उपचार घेण्यात येऊन सिमेंट वा प्लॅस्टिक पाइप (सहा इंच व्यास) अथवा बंद चराद्वारा विहिरीत योग्य खोलीवर जोडण्यात यावेत.
आज “जलसंधारण दिना निमीत्त आपणही संकल्प करुया पावसाचा थेंब न थेंब वाचवायचा….
======================

Today in Science 10 may

Today in Science

Cecilia Payne-Gaposchkin, 

 (born May 10, 1900, Wendover, Eng.)

—died Dec. 7, 1979, Cambridge, Mass., U.S.),
 British-born American astronomer who discovered that stars are made mainly of hydrogen and helium and established that stars could be classified according to their temperatures.

Cecilia Helena Payne-Gaposchkin was an English-American astronomer who was the first to apply laws of atomic physics to the study of the temperature and density of stellar bodies, and the first to conclude that hydrogen and helium are the two most common elements in the universe. During the 1920s, the accepted explanation of the Sun's composition was a calculation of around 65% iron and 35% hydrogen. At Harvard University, in her doctoral thesis (1925), Payne claimed that the sun's spectrum was consistent with another solution: 99% hydrogen with helium, and just 1% iron. She had difficulty persuading her superiors to take her work seriously. It was another 20 years before Payne's original claim was confirmed, by Fred Hoyle.