31 ऑगस्ट

 

*💥🌸दिनविशेष🌸💥*

*३१ ऑगस्ट १८८९*

*थॉमस अल्वा एडिसनने कायनेटोस्कोपचा पेटंट घेतला.*

एडिसनचा कायनेटोस्कोप

एडिसने १८८९ साली आपल्या सहकाऱ्यांच्या मदतीने कायनेटोग्राफ आणि कायनेटोस्कोप तयार केले. कायनेटोग्राफने चित्रित केलेली फिल्म कायनेटोस्कोपद्वारा पीप  शोसारखी दाखविली जाई. फ्रान्समध्येही ल्यूम्येअर बंधूंनी चलत्‌चित्र प्रक्षेपक तयार केला व २८ मार्च १८९५ रोजी लंच अवर ॲट द ल्यूम्येअर फॅक्टरी  हा पहिला चलच्चित्रपट तेथील एका भागात दाखविला; तर २८ डिसेंबर १८९५ रोजी पॅरिस येथील ग्रॅंड कॅफेमध्ये करमणुकीचे एक साधन म्हणून चार्ज ऑफ द ड्रॅगन्स  नावाचा सु. १५ मी. (५० फूट) लांबीचा एक चित्रपट प्रेक्षकांना दाखविण्यात आला. नंतर १८९६ च्या २० फेब्रुवारी रोजी लंडनचा रॉयल पॉलिटेक्निक इन्स्टिट्यूटमध्येही असाच एक प्रयोग करण्यात आला. चलत्‌चित्रप्रक्षेपकात महत्त्वाच्या सुधारणा टॉमस अरमॅट याने केल्या. अशा प्रकारचा सुधारलेला चलत्‌चित्रप्रक्षेपक म्हणजेच व्हिटास्कोप होय. पूर्वी दृश्यांचे चित्रीकरण सूर्यप्रकाशात उघड्या जागी होत असे. पुढे १८९३ साली फेब्रुवारीमध्ये वेस्ट ऑरेंज येथे एडिसनने अंतर्ग्रह चित्रीकरणासाठी ब्लॅक मारिआ नावाचे पहिले चित्रपटनिर्मितीगृह बांधले.

30 ऑगस्ट

 

*💥🌸दिनविशेष🌸💥*

*३० ऑगस्ट १९८४*

*स्पेस शटल डिस्कव्हरीचे पहिले अंतराळगमन.*

*अंतरीक्ष यान

मानवाला अवकाशात झेपावण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ठ म्हणजे अंतरीक्ष यान होय. मागील ५० वर्षात अमेरिका व रशिया या दोन देशांनी वेगवेगळे अवकाशयाने तयार करून त्यांचा वापर सुर्यमालेतील ग्रहांचा व अवकाशाचा अभ्यास करण्यासाठी केला आहे. अपोलो यानांनी तर थेट चंद्रावर पोहचुन मानवी यशाचा झेंडा रोवला आहे. अशा या अंतरीक्ष यानांच्या मालिकेतील सर्वात आगळे-वेगळे यान म्हणजे अमेरिकेचे स्पेस शटल होय. अवकाश स्थानकांचा विकास व उपग्रह कक्षेत पाठवण्यासाठी स्पेस शटलचा वेळोवेळी वापर करण्यात आला आहे. स्पेस शटल हे विमान आणि रॉकेटचे एकत्रीतपणे तयार केलेले अंतरीक्षयान होते. त्याचा एका अवकाश मोहिमेनतंर परत वापर करणे शक्य होत असे. सुरवातीला चार स्पेस शटलची निर्मिती केली गेली होती म्हणजेच 

१) कोलंबिया

२) डिस्कव्हरी

 ३) अ‍ॅटलँटिस 

४) चॅलेंजर.

१९८१ साली कोलंबिया या स्पेस शटलने पहिल्यांदा उड्डांन घेतले. चेलेंजर या यानाला १९८६ साली अपघात झाला व त्याच्या जागेवर इंडीएव्हर या नवीन स्पेस शटलचा समावेश करुन घेण्यात आला. त्यानंतर २००३ मध्ये कोलंबिया या यानाला देखील अपघात झाला. स्पेस शटलविषयी थोडं:

१) गडद नारंगी रंगाची टाकी स्पेस शटलच्या मुख्य इंजिनला द्रवरुप हायड्रोजन व ऑक्सीजन इंधन पुरवण्यासाठी असे. दोन पांढर्‍या रंगाचे रॉकेट्स म्हणजेच सॉलिड रॉकेट बुस्टर्ससह इंधन टाकी जोडलेली असत. ही इंधनाची टाकी फक्त एकदाच वापरली जात असत. 

२) सॉलिड रॉकेट बुस्टर्स : दोन पांढर्‍या रंगाचे रॉकेट्स हे इंधन टाकीच्या दोन्ही बाजुस जोडलेले असत. स्पेस शटलच्या उड्डानानंतर ४६ कि.मी वर गेल्यावर त्यातील इंधन संपल्यानंतर ही दोन्ही रॉकेट्स स्पेस शटलपासुन वेगळी केली जात असे. त्यानंतर त्यात असणार्‍या पॅराशुटच्या साहाय्याने रॉकेट्स पृथ्वीवर पडल्यानंतर परत वापर करण्यासाठी गोळा केली जात असे.

३) स्पेस शटलचे इंजिन : आत्तापर्यंत सर्वात आधुनिक पद्धतीचे तीन इंजिन स्पेस शटलच्या मागील बाजुस त्रिकोणीय आकारात बसवलेली असत. उड्डाणाच्या वेळी प्रथम उजव्या बाजुचे, नंतर डाव्या बाजूचे व शेवटी दोहामधील तिसरे इंजिन सुरू होत असे. विशिष्ठ कक्षेत पोहचल्यानंतर हे इंजिन बंद होत असे व त्यानंतर इंधन टाकी देखील स्पेस शटलपासुन वेगळी केली जात असे.

 ४) अंतरीक्षयान : पांढर्‍या रंगाचे विमानासारखे दिसणारे यान हे मुख्यतः अ‍ॅल्युमिनियम पासुन बनलेले होते आणि सुर्यापासुन व वातावरणातील वायुकणांशी घर्षन झाल्यानंतर तयार झालेल्या प्रचंड उष्णतेपासुन सरंक्षण होण्यासाठी त्याभोवती एक विशिष्ठ आवरण असे. यामध्ये अंतराळवीर, अवकाशस्थानकासाठी लागणार्‍या वस्तू तसेच उपग्रह ठेवलेले असे. इंधनटाकी वेगळी झाल्यानंतर त्या कक्षेतून अंतरीक्षयान मग अंतराळस्थानकाच्या कक्षेत पोहचत असे. त्यानंतर अंतराळस्थानक व यान एकाच कक्षेत प्रवास करत असतानाच अंतराळवीर स्पेस शटलवरील यंत्रनेचा वापर करून यान अवकाशस्थानकाला जोडले जात असे, यालाच डॉकिंग असे म्हणत. त्यानंतर अंतराळवीर अवकास्थानकात पोहचत असे. एखादा उपग्रह कक्षेत पाठवण्याताना स्पेस शटल याच पद्धतीने ठरावीक कक्षेत पोहचत असे. त्यानंतर अंतराळवीर त्याचा विशिष्ठ पोशाख घालून सोबत नेलेला उपग्रह त्या कक्षेत सोडुन परत पृथ्वीवर येत असे. याचप्रकारे हबल दुर्बिन अवकाशात पाठविण्यात आली होती व वेळोवेळी त्या कक्षेत पोहचून दुर्बिनीला पकडुन दुरूस्ती करण्यात आली होती. 

 स्पेस शटलचे अपघात : 

१) २८ जानेवारी १९८६ रोजी चॅलेंजर या यानाला उड्डाणानंतर ७३ सेकंदांनी उजव्या बाजुच्या रॉकेटमध्ये यांत्रिक बिघाड झाला व त्याचा स्फोट झाला. त्यात ते संपूर्ण यान जळून खाक झाले व त्यात सात अंतराळवीरांचा देखील होता. 

२) १ फेब्रुवारी २००३ रोजी कोलंबिया हे स्पेस शटल अंतराळस्थानकावरून परत पृथ्वीवर येत असताना पृथ्वीच्या वातावरणात शिरल्यानंतर त्याचा स्फोट झाला. या स्फोटामध्ये देखील सात अंतराळवीरांचा मृत्यू झाला व त्यात भारतीय वंशाच्या कल्पना चावला हिचा समावेश होता. अशाप्रकारे त्या पाच स्पेस शटल्सने १३० पेक्षा जास्त मोहिमा सन १९८१ ते २०१२ या काळात पार पडल्या. त्यात काही उपग्रह आणि ३७ वेळा अंतराळस्थानकाच्या बांधकामासाठी उड्डान घेतले होते. आता सर्व स्पेस शटल्सची निवृत्ती झाली आहे.

29 ऑगस्ट

 *💥🌸दिनविशेष🌸💥*

     *पियरे लालमेंट*

सायकल की खोज*

*स्मृतिदिन - २९ आगस्ट ‍१८९१*

पिछले लगभग दो सौ सालों से साइकल मनुष्यों का एक महत्वपूर्ण यातायात का साधन बनी हुई हैं। इन पिछले दो सौ सालों में साइकल की डिज़ाइन और उपयोग में भी बहुत परिवर्तन आया है। लकड़ी की डिज़ाइन से शुरू हुई साइकिलें, अब अत्याधुनिक रूप ले चुकी हैं। आज बैटरी से चलने वाली साइकल बाज़ार में आ चुकी हैं।  साइकल के आविष्कार ने यातायात की परिभाषा को ही बदलकर रख दिया है। साइकल के आविष्कार से पहले लोग घोड़ागाड़ी या बैलगाड़ी पर यातायात करते थे। लेकिन इसके निर्माण ने लोगों के सामने एक ऐसे साधन को पेश किया जो हल्का और सस्ता होने के साथ-साथ  बहुत आरामदायक भी साबित हुआ है।  आइए साइकल के इतिहास पर एक नज़र डालते हैं और जानते हैं कि साइकिल का आविष्कार किसने किया था और किन लोगों ने इसके निर्माण में अहम भूमिका निभाई है?

साइकिल का आविष्कार किसने किया था–साइकल के आविष्कार का श्रेय किसी एक व्यक्ति को नहीं दिया जा सकता है। इसके आविष्कार में कई व्यक्तियों ने अपना योगदान दिया है।

1817-Karl von Drais-सबसे पहले पहिये वाली मानव चालित साइकल का निर्माण जर्मनी के कार्ल वॉन ड्रेइस ने 1817 में किया था। “रनिंग मशीन” और “Draisienne” के नाम से मशहूर उनकी साइकल लकड़ी से बनाई गयी थी, जिसमें कोई पेडल नहीं थे। इस साइकल में दो पहिये और बैठने के लिए एक सीट थी। 23 किलोग्राम वजन वाली इस साइकल का पहली बार प्रदर्शन पेरिस में किया गया था। इस साइकिल का निर्माण फ़्रांस और जर्मनी में किया गया था। लंदन के डेनिस जॉनसन ने वॉन ड्रेइस के द्वारा डिज़ाइन की गयी साइकिल में कई परिवर्तन और सुधार कर के इसे लंदन में 1818 में लॉंच किया था। “hobby-horse” के नाम से जानी जाने वाली ये साइकल बहुत लोकप्रिय हुई थी। लेकिन पैदल चलने वालों के लिए खतरा होने की वजह से इन साइकिलों को लंदन में बैन कर दिया गया था।

1866– पियरे माइकक्स और पियरे लालमेंट-साइकिल के इतिहास में एक नया मोड तब आया जब दो फ्रांसीसी कैरिज निर्माताओं, पियरे माइकक्स और पियरे लालमेंट ने सबसे पहली बार साइकिल में पेडल जोड़ा। इसमें उन्होने एक गियर प्रणाली भी लगाई। इस साइकिल को “velocipede” और “bone shaker” के नाम से जाना जाता था। पेडल को साइकिल में जोड़ने से उसकी चाल में बहुत तेज़ी आई लेकिन अभी भी लकड़ी के पहियों की वजह से साइकिल का सफर आरामदायक नहीं था। इसी कारण इस साइकिल को बोलचाल की भाषा में “boneshaker” के नाम से जाना जाता था। Pierre Lallement को इस पेडल वाली साइकिल का 1866 में पैटेंट मिला था।

1885- जॉन केम्प स्टारली- John Kemp Starleyकी “safety bicycle”, साइकिल के इतिहास में मिल का पत्थर साबित हुई है। उनके द्वारा डिज़ाइन की हुई “रोवर” साइकिल मानकीकृत धातु फ्रेम, रियर व्हील चेन ड्राइव और Arial पहियों से लैस होने की वजह से झटकों को सह लेती थी और चालक को अधिक तकलीफ नहीं होती थी।  इस आधुनिक साइकिल की लोकप्रियता काफी बढ़ गयी थी। NMAH के अनुसार, 1889 में केवल 2 लाख साइकिलों का उपयोग होता था जो 1899 में बढ़कर 10 लाख तक पहुँच गया था। आज दुनिया भर में 1 Billion से ज्यादा साइकिलों का उपयोग होता है।

आजकल अत्याधुनिक साइकिलों में एक से लेकर 33 तक गियर्स हो सकते हैं।

28 ऑगस्ट

*💥🌹आजचा दिनविशेष🌹💥*

*💥🌸एम.जी.के. मेनन🌸💥*

        *प्रसिद्ध वैज्ञानिक*

*जन्मदिन - २८ आॅगस्ट १९२८*

भारतीय भौतिकविज्ञ. त्यांनी प्रामुख्याने ⇨ विश्वकिरण व ⇨ मूलकण भौतिकी या विषयांत संशोधन केलेले आहे.

मेनन यांचा जन्म मंगलोर येथे झाला. त्यांचे शिक्षण जोधपूर येथील जसवंत कॉलेज, मुंबई येथील रॉयलइन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स आणि इंग्लंडमधील ब्रिस्टल विद्यापीठ येथे झाले. त्यांनी मुंबई विद्यापीठाची एम्. एस्‌सी. व ब्रिस्टल विद्यापीठा ची पी. एच्. डी. या पदव्या संपादन केल्या. ते ब्रिस्टल विद्यापीठात संशोधन सहाय्यक होते (१९५२–५३). त्यानंतर त्यांनी मुंबई येथील टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेन्टल रिसर्च या संस्थेत प्रपाठक (१९५५–५८), सहयोगी प्राध्यापक (१९५८ ६०), भौतिकी विद्यापीठात प्राध्यापक व अधिष्ठाते (१९६०–६४), वरिष्ठ प्राध्यापक व उपसंचालक (भौतिकी, १९६४–६६) आणि होमी भाभा यांच्या अपघाती निधनानंतर संस्थेचे संचालक (१९६६–७५) या पदांवर कामे केली. यांखेरीज भारत सरकारच्या इलेक्ट्रॉनिकी विभागाचे सचिव व इलेक्ट्रॉनिकी आयोगाचे अध्यक्ष (१९७१–७८), संरक्षण खात्याच्या संशोधन व विकासाचे सचिव आणिसंरक्षण संशोधन व विकास संघटनेच्या महासंचालकाचे वैज्ञानिक सल्लागार (१९७४–७८), कौन्सिल ऑफ सायंटिफिक ॲन्ड इंडस्ट्रियल रिसर्चचे महासंचालक (१९७८–८१), भारत सरकारच्या विज्ञान व तंत्रविद्या विभागाचे सचिव (१९७८ पासून), पर्यावरण विभागाचे सचिव (१९८० पासून), अतिरिक्त उर्जा उद्‌गम आयोगाचे सचिव (१९८१ पासून), वगैरे विविध पदे त्यांनी भूषविली आहेत. फेब्रुवारी १९८६ मध्ये पंतप्रधानांचे वैज्ञानिक सल्लागार म्हणून त्यांची नेमणूक झाली.

मेनन यांनी ब्रिस्टल येथे अणुकेंद्रीय मूलकणांच्या छायाचित्रण पायस [⟶ कण अभिज्ञातक] तंत्र व त्याचा मूलकणांच्या अभ्यासातील उपयोग यांसंबंधी संशोधन केले. त्यांनी केलेल्या तांत्रिक विकास कार्यामुळे बदलत्या उर्जेच्या म्यूऑनांचे, उच्च उर्जाभारित व ज्यांच्या उर्जा अतिशय अरुंद कक्षेत सामावलेल्या आहेत अशा पायॉनांचे आणि भारी मेसॉनच्या (K-मेसॉनच्या) क्षयक्रियेत दुय्यम कण म्हणून उद्‌भवणारे इलेक्ट्रॉन यांचे अस्तित्व प्रथमच दाखविता आले. त्यांच्या कार्यामुळे विचित्र कणांच्या गुणधर्माचे (विशेषतः K - मेसॉनांच्या Kπ2, Kμ3 व Ke3 या क्षयक्रियांचे) स्पष्टीकरण देणे शक्य झाले. त्यांनी अणुकेंद्रीय पायस तंत्राबाबत केलेल्या संशोधनामुळे हे तंत्र १९५४ पर्यंत १५ लि. इतका प्रचंड स्तरयुक्त पायसाच्या राशीचा उपयोग करण्याइतके विकसित झाले. भारतात परतल्यावर त्यांनी टाटा इन्स्टिट्यूटमध्ये अतिशय उंचीवरील (सु. ३,३०० मी.) बलून उड्डाणा चे तंत्र विकसित केले आणि त्याच्या साहाय्याने चुंबकीय विषयवृत्ताच्या नजीक प्राथमिक विश्वकिरणांचा अभ्यास कार्यक्रम प्रस्थापित केला. बलून उडविणे, त्याचे मार्गनिरीक्षण करणे, पुनर्प्राप्ती करणे व लागणारी उपकरण सामग्री तयार करणे या सर्व गोष्टींचा या कार्यक्रमात समावेश होतो. १९६० सालापासून मेनन यांनी कोलारच्या सोन्याच्या खाणीत अतिशय खोल जागी म्यूऑन, न्यू ट्रिनो, दुर्बल आंतरक्रिया व इतर संबंधित आविष्कार यांविषयी अभ्यास करण्यासाठी प्रयोगांची उभारणी केलेली आहे. सध्या यांमध्ये प्रोटॉनाचे आयुर्मान (१०३० - १०३२ वर्षे) मोजण्याची योजना आहे याकरिता १५० टन वजनाचा अभिज्ञातक तयार करण्यात आला आहे.

मेनन यांना त्यांच्या कार्याच्या गौरवार्थ रॉयल कमिशन फॉर द एक्झिबिशन ऑफ १८५१ याचा वरिष्ठ पुरस्कार (१९५३–५५), शांतिस्वरुप भटनागर पुरस्कार (१९६०), रॉयल एशियाटिक सोसायटीचे दुर्गाप्रसाद खेतान स्मृती पदक (१९७८), जवाहरलाल नेहरु विज्ञान पुरस्कार (१९८३), सी. व्ही. रामन संशोधन प्राध्यापक पुरस्कार (१९८५), तसेच पद्मश्री (१९६१) व पद्मभूषण (१९६८) हे सन्मान आणि जोधपूर, दिल्ली, अलाहाबाद, जादवपूर, सरदार पटेलव बनारस या विद्यापीठांच्या सन्मानीय पदव्या मिळालेल्या आहेत. ते इंडियन ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सेस (अध्यक्ष १९७४–७६), इंडियन नॅशनल सायन्स ॲकॅडेमी (अध्यक्ष १९८१), महाराष्ट्र ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस, महाराष्ट्र ॲसोसिएशन फॉर द कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स, रॉयल सोसायटी (लंडन), रशियाची ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस, अमेरिकन ॲकॅडेमी ऑफ आर्टस् ॲन्ड सायन्सेस वगैरे अनेक वैज्ञानिक संस्थांचे सदस्य आहेत. यांखेरीज भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लि. बंगलोर; भारत सरकारचा अवकाश आयोग; संयुक्त राष्ट्रांच्या महासचिवांची विज्ञान व तंत्रविद्या अनुप्रयोग सल्लागार समिती (१९७२–७९, दोन वर्षे अध्यक्ष); इंटरनॅशनल फेडरेशन ऑफ इन्स्टिट्यूट्‌स  फॉर ॲडव्हान्सड स्टडी, स्टॉकहो म; कॉस्मिक रे कमिशन ऑफ इंटरनॅशनल युनियन ऑफ प्युअर ॲन्ड ॲप्लाइड फिजिक्स (१९६३–६९, सचिव १९६९–७२, अध्यक्ष १९७२–७५) इ. अनेक सरकारी, खाजगी, आंतरराष्ट्रीय व भारतीय संस्थांचे आणि आयोगांचे सदस्य, सल्लागारवा संचालक या नात्याने त्यांनी कामे केली आहेत वा अद्यापही करीत आहेत. विश्वकिरण व मूलकण भौतिकी या विषयांवरील त्यांचे ८१ शास्त्रीय निबंध प्रसिद्ध झालेले आहेत. *========================*

27 ऑगस्ट

 *💥🌸दिनविशेष🌸💥*

      *Mariner 2*

*२७ ऑगस्ट १९६२*

*नासाचे मानव-विरहित यान मरिनर २ चे शुक्राकडे प्रस्थान*

 

Mariner 2 (Mariner-Venus 1962), an American space probe to Venus, was the first robotic space probe to conduct a successful planetary encounter. The first successful spacecraft in the NASA Mariner program, it was a simplified version of the Block I spacecraft of the Ranger program and an exact copy of Mariner 1. The missions of Mariner 1 and 2 spacecraft are together sometimes known as the Mariner R missions. Mariner 2 passed within 35,000 kilometres (22,000 mi) of Venus on December 14, 1962.

The Mariner probe consisted of a 100 cm (39.4 in) diameter hexagonal bus, to which solar panels, instrument booms, and antennas were attached. The scientific instruments on board the Mariner spacecraft were two radiometers (one each for the microwave and infrared portions of the spectrum), a micrometeorite sensor, a solar plasma sensor, a charged particle sensor, and a magnetometer. These instruments were designed to measure the temperature distribution on the surface of Venus, as well as making basic measurements of Venus' atmosphere. Due to the planet's thick, featureless cloud cover, no cameras were included in the Mariner unit.[citation needed] Mariner 10 later discovered that extensive cloud detail was visible in ultraviolet light.